ترتیب (دانشنامه‌حج)ترتیب در اصطلاح فقهی انجام دادن اجزای عمل با نظم مخصوص است. طبق نظر فقها ترتیب در اعمال حج و عمره عبارت از احرام بستن، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، رمی، قربانی، حلق یا تقصیر، طواف زیارت و نماز آن، سعی میان صفا و مروه، بیتوته در منا و رمی جمرات سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و گاه سیزدهم ذی‌حجه است. بر پایه روایات، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) حج خود را با همین ترتیب انجام داده‌اند. فهرست مندرجات۲ - اهمیت ترتیب در شریعت ۳ - ترتیب اعمال حج ۴ - احکام ترتیب ۴.۱ - طواف و سعی ۴.۲ - سعی و نماز طواف ۴.۳ - سعی و تقصیر ۴.۴ - طواف حج و وقوفین ۴.۵ - اعمال مکه و منا ۴.۶ - طواف حج و طواف نساء ۴.۷ - سعی و طواف نساء ۴.۸ - در مناسک عید قربان ۴.۹ - حلق و طواف حج ۴.۱۰ - در رمی جمرات ۵ - ترتیب انواع حج ۵.۱ - انواع حج از لحاظ فضیلت ۵.۲ - ترتیب حج و عمره ۵.۳ - ترتیب حج‌های متعدد ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - معنای لغوی و اصطلاحی«ترتیب» از ریشه «ر ـ ت ـ ب» به معنای ثابت و مستقر ساختن، سامان دادن، و نهادن هر چیز در جای خود است. در کاربرد عام نیز به همین معنا است؛ یعنی انجام دادن هر یک از چند کار که میان آن‌ها تقدّم و تاخّر وجود دارد، در جای خود. ۲ - اهمیت ترتیب در شریعتدر شریعت اسلامی، ترتیب در بسیاری از اعمال مرکّب به ویژه عبادات، شرط صحت رفتار قلمداد شده است؛ همچون: وضو، غسل، تیمم و نماز ۳ - ترتیب اعمال حجاهمیت رعایت ترتیب در مناسک حج تا آن جا است که شماری از فقیهان امامی و اهل سنت آن را از ارکان حج و عمره به شمار آورده‌اند. به تصریح فقیهان، مناسک حج با این ترتیب تعیین شده است: احرام بستن، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، گزاردن مناسک منا (رمی، قربانی، حلق یا تقصیر)، به جا آوردن اعمال مکه (طواف زیارت و نماز آن، سعی میان صفا و مروه)، بیتوته در منا و رمی جمرات سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و گاه سیزدهم ذی‌حجه. بر پایه روایات، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هم حج خود را با همین ترتیب انجام داده‌اند. [۲۶]
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۲، ص۱۸۵-۱۸۶.
نیز در باور فقیهان، مناسک عمره با احرام آغاز می‌شود و با طواف و نماز و سپس سعی و تقصیر پایان می‌یابد. امامیان در عمره مفرده، افزون بر کارهای یاد شده، گزاردن طواف نساء و نماز آن را هم واجب دانسته‌اند. [۲۹]
شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۰۴-۳۰۵.
۴ - احکام ترتیببا وجود سفارش کلی به رعایت ترتیب یاد شده در مناسک حج و عمره، درباره لزوم رعایت ترتیب میان برخی از اعمال، احکامی تفصیلی در فقه یافت می‌شود: ۴.۱ - طواف و سعیهمه فقیهان برآنند که سعی باید پس از طواف صورت پذیرد و اگر پیش از طواف انجام شود، باطل است، [۳۵]
محقق داماد، کتاب الحج، ج۳، ص۵۱۴.
حتی اگر برخاسته از فراموشی یا جهل به حکم باشد. [۳۸]
شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۴۴.
در باور فقیهان، اگر حج‌گزار پس از انجام دادن سعی دریابد که طوافش باطل بوده، افزون بر وجوب تکرار طواف باید سعی را هم دیگر بار انجام دهد تا این ترتیب حاصل گردد. درباره لزوم رعایت این ترتیب، افزون بر روایات مربوط به حج‌گزاری پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، [۴۳]
شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۱۴.
به روایاتی دیگر هم استناد شده است. [۴۶]
علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۶۵۹.
[۴۷]
فیاض، محمد اسحاق، تعالیق مبسوطه، ص۳۷۹.
حنفیان به وجوب رعایت ترتیب میان طواف وسعی تصریح کرده‌اند؛ اما انجام دادن سعی پس از چهار شوط از طواف را نیز صحیح می‌دانند.۴.۲ - سعی و نماز طوافشماری از فقیهان امامی بر آنند که لازم نیست سعی پس از خواندن نماز طواف باشد و انجام آن پیش از نماز طواف هم صحیح است؛ ولی بعضی به وجوب رعایت این ترتیب باور دارند. [۵۳]
خامنه‌ای، سیدعلی، مناسک الحج، ص۱۴۰.
اهل سنت به پشتوانه رفتار پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر آنند که سعی باید پس از نماز طواف انجام شود.۴.۳ - سعی و تقصیربر پایه فقه امامی و شافعی رعایت ترتیب میان سعی و تقصیر لازم است و تقصیر باید پس از سعی انجام شود. در این زمینه، به روایاتی استناد شده است. ۴.۴ - طواف حج و وقوفینشماری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث به جایز نبودن طواف حج پیش از وقوف در عرفات و مشعر در حج تمتع جز در موارد ضرورت تصریح کرده‌اند. البته رعایت این ترتیب بر حج‌گزاران در حج قران و اِفراد لازم نیست. [۶۵]
کاشف الغطاء، انوار الفقاهه، ص۱۴۴.
چنین حج‌گزاری لازم است در صورت مقدم داشتن طواف، تلبیه را تکرار کند؛ وگرنه، حج او به عمره تبدیل می‌شود. شافعیانو حنفیان نیز مقدم داشتن وقوف را بر طواف افاضه شرط کرده‌اند.۴.۵ - اعمال مکه و مناترتیب میان اعمال مکه از یک سو و وقوفین و مناسک منا از سوی دیگر. به تصریح بسیاری از فقیهان امامی، به جا آوردن اعمال مکه (طواف حج، سعی، طواف نساء و نمازهای طواف) پیش از وقوف در عرفات و مشعر و اعمال منا در حج تمتع، جز در صورت اضطرار، جایز نیست. [۷۵]
سبزواری، سید عبدالاعلی، جامع الاحکام الشرعیه، ص۲۴۵.
۴.۶ - طواف حج و طواف نساءاز دیدگاه امامیان، طواف نساء باید پس از طواف حج انجام گردد و اگر این ترتیب رعایت نشود، طواف نساء باطل است، حتی اگر به سبب غفلت یا ندانستن مساله باشد. [۷۸]
شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۴۶-۲۴۷.
در این زمینه، به روایاتی استناد نموده‌اند که هنگام گزاردن طواف نساء را پس از پایان یافتن اعمال حج می‌داند.۴.۷ - سعی و طواف نساءفقیهان امامی به پشتوانه روایات بر آنند که طواف نساء در حج و عمره باید پس از سعی صورت پذیرد و انجام آن پیش از سعی، اگر از روی سهو و فراموشی و ضرورت و یا عذر نباشد، اعاده طواف نساء را واجب می‌سازد. البته مقدم داشتن طواف نساء، موجب بطلان سعی نمی‌گردد. ۴.۸ - در مناسک عید قربانرعایت ترتیب میان واجبات روز عید قربان، یعنی رمی جمره عقبه و سپس قربانی کردن و آن‌گاه حلق یا تقصیر، در دیدگاه مشهور امامیان واجب است. برخی نیز آن را مستحب شمرده‌اند. حتی به تصریح شماری از فقیهان، در صورت تاخیر این اعمال از روز عید، نیز باید ترتیب آن‌ها رعایت شود. [۹۳]
شبیری زنجانی، مناسک الحج، ص۲۴۹.
دیدگاه مشهور به آیه۱۹۶ سوره بقره «وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ» استناد دارد که از حلق سر پیش از انجام دادن قربانی نهی کرده است. [۹۶]
قمی طباطبایی، کتاب الحج، ج۳، ص۱۸۵-۱۸۶.
در روایتی وجوب ترتیب میان حلق و قربانی از همین آیه برگرفته شده است. برخی نیز بر پایه تفسیر تفث به مناسک حج در آیه ۲۹سوره حج ترتیب قربانی و حلق را از این آیه برداشت کرده‌اند؛ زیرا در این آیه، پس از امر به انجام دادن قربانی، با کلمه «ثمّ» که بر ترتیب دلالت دارد، به «قضاء تفث» امر شده است. در این زمینه، به احادیث هم استناد کرده‌اند.شماری از فقیهان امامی اعاده کاری را که به عمد در جای خود ادا نشده، لازم دانسته‌اند؛ اما در باور بیشتر آنان، رعایت این ترتیب تنها تکلیفی است و واجد اثر وضعی نیست. از این‌رو، انجام عمدی ذبح پیش از رمی و نیز مقدّم داشتن حلق بر ذبح در روز عید قربان، هر چند بر حج‌گزار حرام است، موجب بطلان آن نمی‌شود. در فقه اهل سنت نیز انجام دادن این اعمال بدون رعایت ترتیب، صحیح قلمداد می‌شود و تنها از وجوب تکلیفی آن و نیز وجوب کفاره در صورت رعایت نکردن ترتیب، سخن رفته است. [۱۱۳]
ابن قدامه مقدسی، المغنی، ج۳، ص۴۷۳.
ابوحنیفه و شماری دیگر از فقیهان اهل سنت، رعایت ترتیب در اعمال عید قربان را واجب دانسته‌اند و رعایت نکردن آن را سبب وجوب کفاره (گوسفند) شمرده‌اند.برخی حنفیان وجوب گزاردن حلق و طواف را پس از قربانی، از آیه ۲۹ سوره حج برداشت کرده‌اند. شماری از مالکیان مقدم داشتن رمی را بر حلق و طواف لازم دانسته‌اند؛ اما بیشتر فقیهان اهل سنت به پشتوانه روایتی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) رعایت این ترتیب را لازم نشمرده‌اند؛ چنان‌که شافعیان به روشنی حلق را پیش از قربانی و رمی تجویز کرده‌اند. شماری از فقیهان اهل سنت، وجوب ترتیب میان قربانی و حلق را تنها در صورت احصار باور دارند. ۴.۹ - حلق و طواف حجبسیاری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث بر آنند که حلق یا تقصیر باید پیش از طواف حج و سعی صورت گیرد و اگر این ترتیب به عمد رعایت نشود، کفاره‌اش یک گوسفند است. حنفیان و شافعیان رعایت این ترتیب را سنّت دانسته‌اند. ۴.۱۰ - در رمی جمراتبه باور همه فقیهان امامی و از دیدگاه حنبلیان و شافعیان و مالکیان، حج‌گزار باید در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پاره‌ای موارد، سیزدهم ذی‌حجه (ایام تشریق) نخست جمره اولی (نزدیک‌ترین جمرات به مسجد خَیْف) و سپس جمره وسطی و آن‌گاه جمره عقبه را رمی کند. در صورت رعایت نکردن این ترتیب، خواه به عمد و خواه به سهو، لازم است رمی با همان ترتیب اعاده شود. حتی اگر حج‌گزار رمی یک جمره را فراموش کند و نداند که کدام یک از جمرات سه‌گانه بوده، باید رمی هر سه جمره را انجام دهد تا ترتیب را رعایت کرده باشد. پشتوانه فقیهان در این زمینه، افزون بر سنّت نبوی، روایاتی است که اعاده رمی را در صورت رعایت نکردن ترتیب لازم شمرده‌اند. البته به تصریح شماری از فقیهان امامی، این ترتیب با رمی هر جمره با چهار سنگریزه نیز تحقق می‌یابد. بر این اساس، اگر کسی پس از رمی یک جمره با چهار سنگریزه به رمی جمره پسین بپردازد، اعاده رمی بر او واجب نیست، مگر آن‌که عامدانه مرتکب این تاخیر شده باشد. رعایت این ترتیب در قضای رمی فراموش شده نیز واجب است. گفته برخی شافعیان و امامیان [۱۵۹]
شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی، ص۲۳۰.
[۱۶۰]
شبیری زنجانی، مناسک زائر، ص۲۶۳-۲۶۴.
رعایت ترتیب میان رمی قضاء و رمی اداء، یعنی انجام دادن رمی قضاء پیش از اداء، واجب است. البته در صورت رعایت نکردن این ترتیب، از منظر شافعیان، این رمی صحیح است. حنفیان رعایت ترتیب در رمی جمرات سه‌گانه و نیز اعاده رمی را سنت می‌دانند و بر آنند که این ترتیب تنها از رفتار پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برداشت می‌شود و در این زمینه نصّی وجود ندارد؛ پس نمی‌توان وجوب آن را پذیرفت. [۱۶۳]
جزیری، عبد الرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۸۷۸.
۵ - ترتیب انواع حجافزون بر هر یک از واجبات حج، رعایت ترتیب در میان بخش‌های اصلی مناسک حج هم در منابع فقهی یاد شده است: ۵.۱ - انواع حج از لحاظ فضیلتفقیهان مذاهب گوناگون اسلامی درباره ترتیب انواع سه‌گانه حج (قران، اِفراد، تمتع) از لحاظ فضیلت، هر گاه حج‌گزار میان این هر سه مخیر باشد، تفاوت دیدگاه دارند. فقیهان امامی به پشتوانه احادیث بر آنند که تمتع افضل از قران؛ و قران برتر از افراد است. [۱۶۵]
حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۹.
حنبلیان هم تمتع را افضل از دو‌گونه دیگر دانسته‌اند؛ ولی افراد را برتر از قران شمرده‌اند. این نظر به شافعی هم منسوب است؛ ولی بر پایه دیدگاه مشهور شافعی و شافعیان وبرخی از مالکیان ترتیب انواع حج از لحاظ فضیلت چنین است: افراد، تمتع، قران. شماری از مالکیان، قران را از تمتع برتر دانسته‌اند. در برابر، حنفیان قران را برترین گونه حج دانسته و سپس تمتع را برتر شمرده‌اند. اختلاف در ترتیب انواع حج از جهت فضیلت، برآمده از گونه حج‌گزاری پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حجة الوداع است.۵.۲ - ترتیب حج و عمرهدر باور فقیهان امامی، گزاردن عمره تمتع پیش از حج تمتع واجب است و تنها در مورد اضطرار مانند نبودن وقت برای گزاردن عمره، این ترتیب ساقط می‌شود. شماری از فقیهان اهل سنت به پشتوانه آیه ۱۹۶ سوره بقره: «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ »مقدم داشتن عمره بر حج را واجب دانسته‌اند. ۵.۳ - ترتیب حج‌های متعددبه تصریح فقیهان امامی، کسی که افزون بر حجة الاسلام چند حج دیگر هم بر عهده دارد، باید نخست حجة الاسلام را به جا آورد و سپس حج قضا و آن گاه حج نذری و سرانجام حج مستحب را ادا کند و اگر این ترتیب را تغییر دهد، حج او باطل می‌شود. در باور شافعیان، حج به همین ترتیب واقع می‌شود و نیت حج‌گزار در آن تاثیر ندارد. با این همه، فقیهان بر آنند که اگر فردی از انجام حج عاجز باشد، رعایت ترتیب در نایب گرفتن لازم نیست و او می‌تواند در یک سال برای هر یک از حج‌های واجب خود نایب بگیرد. از دیگر موارد لزوم رعایت ترتیب در احکام حج، خصال کفاره برخی از محرمات احرام است؛ زیرا انجام دادن شماری از محرمات در حال احرام، موجب کفاره ترتیبی می‌شود. از جمله این محرمات، آمیزش و برخی انواع شکار [۱۹۵]
علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۸.
است. مورد دیگر، لزوم رعایت ترتیب در انواع قربانی است؛ یعنی تنها در صورت عذر، گونه دیگری از قربانی جایگزین قربانی پیشین می‌شود؛ چنان‌که برخی از انواع قربانی در حج، ترتیبی است؛ یعنی جز در فرض عذر، عملی دیگر جایگزین آن نمی‌شود.۶ - فهرست منابع۱. ارشاد السالک الی اشرف المسالک: عبدالرحمن بغدادی (م۷۳۲ق)، به کوشش ابراهیم حسن، مصر، مکتبة مصطفی البابی. ۲. اسنی المطالب: زکریا انصاری (م۹۲۶ق)، به کوشش محمد محمد طاهر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق. ۳. الاقناع فی فقه الامام احمد بن حنبل: طوسی حجاوی (م۹۶۸ق)، به کوشش عبداللطیف، بیروت، دار المعرفه. ۴. الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف: مرداوی (م۸۸۵ق)، به کوشش الفقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق. ۵. انوار الفقاهه: کاشف الغطاء (م۱۲۶۲ق)، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، ۱۴۲۲ق. ۶. البحر الرائق: ابونجیم مصری (م۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. ۷. بدایة المجتهد: ابن رشد قرطبی (م۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. ۸. بدائع الصنائع: علاء الدین کاسانی (م۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق. ۹. البیان فی مذهب الامام الشافعی: یحیی بن ابی‌الخیر غمرانی (م۵۵۸ق)، به کوشش النوری، جده، دار المنهاج، ۱۴۲۱ق. ۱۰. البیان و التحصیل: محمد بن احمد قرطبی (م۵۲۰ق)، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق. ۱۱. تبصرة المتعلمین: علامه حلی (م۷۲۶ق)، به کوشش حسینی و یوسفی، تهران، فقیه، ۱۳۶۸ش. ۱۲. تبیین الحقائق: عثمان بن علی زیلعی (م۷۴۳ق)، قاهره، دار الکتب الاسلامی، ۱۳۱۳ق. ۱۳. تحریر الاحکام الشرعیه: علامه حلی (م۷۲۶ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق (علیه‌السلام)، ۱۴۲۰ق. ۱۴. تحریر الوسیله: امام خمینی (م۱۳۶۸ش)، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق. ۱۵. تذکرة الفقهاء: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق. ۱۶. تفصیل الشریعه (الحج): فاضل لنکرانی، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۸ق. ۱۷. التلقین فی الفقه المالکی: عبدالوهاب ثعلبی (م۴۲۲ق)، به کوشش تطوانی، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۵ق. ۱۸. تهذیب الاحکام: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش. ۱۹. جامع الاحکام الشرعیه: سید عبدالاعلی سبزواری، قم، المنار. ۲۰. جامع الفتاوی: سید مرتضی شاهرودی، قم، مشعر، ۱۴۲۸ق. ۲۱. جامع المقاصد: کرکی (م۹۴۰ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق. ۲۲. الجامع للشرائع: یحیی بن سعید حلی (م۶۹۰ق)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق. ۲۳. جواهر الکلام: نجفی (م۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی. ۲۴. الجوهرة النیره: ابوبکر بن علی حدادی (م۸۰۰ق)، المطبعة الخیریه، ۱۳۲۲ق. ۲۵. حاشیة الدسوقی: دسوقی (م۱۲۳۰ق)، دار احیاء الکتب العربیه. ۲۶. حاشیة الصاوی: احمد بن احمد صاوی (م۱۲۴۱ق)، دار المعارف. ۲۷. حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م۱۲۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. ۲۸. الحاوی الکبیر: ماوردی (م۴۵۰ق)، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق. ۲۹. الحج فی الشریعة الاسلامیه: جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۴۲۴ق. ۳۰. حجة الوداع: ابن حزم (م۴۵۶ق)، به کوشش کرمی، بیت الافکار الدولیه، ریاض، ۱۹۹۸م. ۳۱. الحدائق الناضره: یوسف بحرانی (م۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش. ۳۲. الخلاف: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق. ۳۳. الدروس الشرعیه: شهید اول (م۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق. ۳۴. الرسائل العشر: طوسی (م۴۶۰ق)، قم، النشر الاسلامی. ۳۵. الروضة البهیة فی شرح اللمعه: شهید ثانی (م۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق. ۳۶. روضة الطالبین: نووی (م۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه. ۳۷. ریاض المسائل: سید علی طباطبائی (م۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق. ۳۸. سبل السلام: کحلانی (م۱۱۸۲ق)، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ق. ۳۹. سداد العباد و رشاد العباد: حسین بن محمد بحرانی آل عصفور (م۱۲۱۶ق)، قم، محلاتی، ۱۴۲۱ق. ۴۰. السرائر: ابن ادریس (م۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق. ۴۱. سند العروة الوثقی (کتاب الحج): تقریر البحث شیخ محمد سند، احمد الماجد و علی عصفور، بیروت، مؤسسه‌ام القری، ۱۴۲۳ق. ۴۲. سنن الترمذی: ترمذی (م۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق. ۴۳. شرائع الاسلام: محقق حلی (م۶۷۶ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق. ۴۴. الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م۶۸۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه. ۴۵. شمس العلوم: نشوان حمیری (م۵۷۳ق)، به کوشش عمری و اریابی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۲۰ق. ۴۶. الصحاح: جوهری (م۳۹۳ق)، به کوشش عطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق. ۴۷. صحیح البخاری: بخاری (م۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق. ۴۸. صحیح مسلم: مسلم (م۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر. ۴۹. العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م۱۳۳۷ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق. ۵۰. غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام: مفلح بن الحسن صیمری (م. قرن۹ق)، به کوشش کوثرانی، بیروت، دار الهادی، ۱۴۲۰ق. ۵۱. فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد رافعی (م۶۲۳ق)، دار الفکر. ۵۲. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت: : عبدالرحمن جزیری، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، ۱۴۱۹ق. ۵۳. الفواکه الدوانی: احمد بن غنیم (م۱۱۲۶ق)، به کوشش رضا فرحات، مکتبة الثقافة الدینیه. ۵۴. قواعد الاحکام: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق. ۵۵. کتاب الحج: طباطبایی قمی، قم، مطبعة باقری، ۱۴۱۵ق. ۵۶. کتاب الحج: محمد محقق داماد، قم، چاپخانه مهر، ۱۴۰۱ق. ۵۷. کشف الغطاء: کاشف غطاء (م۱۲۲۸ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۲۲ق. ۵۸. الکافی فی الفقه: ابوالصلاح حلبی (م۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین۷، ۱۴۰۳ق. ۵۹. الکافی: کلینی (م۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش. ۶۰. کتاب الحج: محاضرات خوئی (م۱۴۱۳ق)، خلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق. ۶۱. کشف اللثام: فاضل هندی (م۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق. ۶۲. لسان العرب: ابن منظور (م۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق. ۶۳. اللمعة الدمشقیه: شهید اول (م۷۸۶ق)، به کوشش کورانی، قم، دار الفکر، ۱۴۱۱ق. ۶۴. المبسوط فی فقه الامامیه: طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه. ۶۵. المبسوط: سرخسی (م۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق. ۶۶. مجمع البحرین: طریحی (م۱۰۸۵ق)، به کوشش حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق. ۶۷. مجمع الفائدة و البرهان: محقق اردبیلی (م۹۹۳ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق. ۶۸. مجمع المسائل: آیت‌الله گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۳۷۲ش. ۶۹. المجموع شرح المهذب: نووی (م۶۷۶ق)، دار الفکر. ۷۰. مختلف الشیعه: علامه حلی (م۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق. ۷۱. مدارک الاحکام: سید محمد بن علی موسوی عاملی (م۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق. ۷۲. مسالک الافهام الی آیات الاحکام: فاضل جواد کاظمی (م۱۰۶۵ق)، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش. ۷۳. مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: شهید ثانی (م۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق. ۷۴. مستند الشیعه: احمد نراقی (م۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق. ۷۵. مسند احمد: احمد بن حنبل (م۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر. ۷۶. مطالب اولی النهی: مصطفی بن سعد بن عبده (م۱۳۴۳م)، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۵ق. ۷۷. المعتبر: محقق حلی (م۶۷۶ق)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش. ۷۸. مغنی المحتاج: محمد شربینی (م۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق. ۷۹. المغنی: عبدالله بن قدامه (م۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه. ۸۰. مفاتیح الشرائع: فیض کاشانی (م۱۰۹۱ق)، قم، کتابخانه نجفی. ۸۱. ملاذ الاخیار: مجلسی (م۱۱۱۰ق)، به کوشش رجایی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۶ق. ۸۲. من لا یحضره الفقیه: صدوق (م۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق. ۸۳. مناسک الحج: سید علی خامنه‌ای، تهران، مشعر، ۱۴۲۶ق. ۸۴. مناسک الحج: شبیری زنجانی، قم، مؤسسة الولاء للدراسات، ۱۴۲۱ق. ۸۵. مناسک الحج: فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۴۲۶ق. ۸۶. مناسک حج: امام خمینی، تهران، نشر آثار امام، ۱۳۸۲ش. ۸۷. مناسک زائر: شبیری زنجانی، قم، شهاب الدین، ۱۴۲۷ق. ۸۸. المنتقی شرح الموطا: سلیمان بن خلف باجی (م۴۷۴ق)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی. ۸۹. منتهی المطلب: علامه حلی (م۷۲۶ق)، چاپ سنگی. ۹۰. النهایه: طوسی (م۴۶۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق. ۹۱. نیل الاوطار: شوکانی (م۱۲۵۵ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م. ۹۲. وسائل الشیعه: حر عاملی (م۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق. ۹۳. الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م۵۶۰ق)، به کوشش حسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق. ۷ - پانویس۸ - منبعحمیدرضا خراسانی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «ترتیب»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۵. رده‌های این صفحه : احکام حج | اصطلاحات فقهی
|